Nr 6/ 2014

ABSTRAKT: Bogdan Owczarek ukończył studia na Wydziale Polonistyki i przystąpił do pisania rozprawy doktorskiej pod opieką Stefana Zółkiewskiego, który jako animator ówczesnego życia naukowego organizował słynne seminaria w Pałacu Kultury i utrzymywał kontakty naukowe z najważniejszymi twórcami strukturalizmu. Intensywne życie naukowe zakończyło się po strajku studentów w roku 1968, gdy Stefan Żółkiewski był zmuszony odejść z pracy na Uniwersytecie Warszawskim, choć pozostał promotorem prac doktorskich Bogdana Owczarka i Zofii Mitosek. Dysertacja doktorska i pierwsza książka Bogdana Owczarka poświęcona była opowiadaniu i semiotyce; praca ta zapowiadała późniejszą kulturową teorię literatury. Druga książka i podstawa habilitacji Bogdana Owczarka dotyczyła marksizmu w badaniach literackich i ze względów politycznych została krytycznie przyjęta mimo dużej wartości. Kolejna praca, Poetyka powieści niefabularnej, ukazała się w roku 1999 i była kontynuacją zainteresowania autora problematyką narracji, podobnie jak książka z 2008 – Narracyjność literatury. O poststrukturalnej narratologii. Aktualne badania Bogdana Owczarka dotyczą prozy Leopolda Buczkowskiego. SŁOWA KLUCZOWE: Bogdan Owczarek, narracja, semiotyka, strukturalizm, marksizm, fabuła, niefabularność, teoria literatury, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego

ABSTRAKT: Znajomość Bogdana Owczarka i Andrzeja Zieniewicza sięga lat siedemdziesiątych. Na przestrzeni niemal półwiecza obaj obserwowali przemiany polityczne w Polsce i ewolucję metodologii badań literackich, udzielając sobie nawzajem poręczenia pożyczek z Pracowniczej Kasy Zapomogowo-Pożyczkowej. Fakt ten jest dla autora okazją do rozważań na temat nurtu lewicowo-społecznego w badaniach Bogdana Owczarka. SŁOWA KLUCZOWE: teoria literatury, historia, marksizm, PRL, Rzeczpospolita Polska, Uniwersytet Warszawski.

ABSTRAKT: Pomysł napisania Przylądka pozerów. Powieści antykryminalnej zrodził się z przekory wobec literatury kryminalnej, która jest przecież zaklęta w dość sztywne reguły. Zamiarem autora stało się poprowadzenie z czytelnikiem gry intertekstualnej poprzez sięgnięcie po takie środki, jak: kryptocytaty lub parafrazy, aluzje, pastisze czy zabiegi autotematyczne lub autobiograficzne. Ta przekora ujawnia się już w konstrukcji bohaterów. Ekspozycja powieści sugeruje, że główną postacią będzie Krzysztof, pracownik naukowy wydziału filologicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Narracja natychmiast jednak przechodzi do prezentacji komisarza policji Ireneusza Nawrockiego i to on w dalszej części opowieści – okaże się postacią najistotniejszą. Inną ważną osobą okaże się także pracownik owego wydziału filologicznego – doktor Jarosław Klejnocki. To on w końcu zostanie oskarżony o dokonanie zabójstwa na profesorze Grabowieckim, wstępnie przyzna się do dokonania tego czynu oraz opowie o nim, by wreszcie zaprzeczyć własnym zeznaniom. W ostateczności zatem czytelnik zostanie pozostawiony w niepewności. Literacka postać doktora Jarosława Klejnockiego została oczywiście zainspirowana grą z rozwiązaniami paktu autobiograficznego i referencjalnego, dlatego też uzasadnione są jego konotacje z bohaterem powieści Witolda Gombrowicza czy Tadeusza Konwickiego. Najważniejsza z gier intertekstualnych, wykorzystanych w powieści, to fragment utworu, będący przyznaniem się do zbrodni doktora Jarosława Klejnockiego oraz jej opis. W istocie jest to nie tak znów radykalna parafraza kluczowego fragmentu Obcego Alberta Camusa, w którym główny bohater – Mersault – opisuje zabójstwo, jakiego dokonał na anonimowym Arabie na plaży. Cała ta scena w Przylądku pozerów zostaje niejako przepisana z Obcego, co likwiduje jej prawdopodobieństwo i ewentualną oryginalność. Jest czystym naśladownictwem; Klejnocki, przyznając się do zbrodni, nie mówi swoim językiem, tylko bezwiednie (a może świadomie?) kryptocytuje. Intencja tekstu dla czytelnika kompetentnego będzie więc jasna: mamy oto do czynienia ze swoistą zabawą literacką i igraszką formalną (co założone przez autora), czytelnik mniej kompetentny (lub w ogóle nieprzygotowany na taki stan rzeczy w książce) – będzie czuł się zawiedziony czy/lub poirytowany. SŁOWA KLUCZOWE: powieść kryminalna, gra, konwencja, intertekstualność, interpretacja, pakt autobiograficzny, czytelnik wirtualny

ABSTRAKT: Obraz współczesnej literatury polskiej, jaki kształtowany jest w gimnazjum i liceum, wynika w znacznym stopniu ze specyfiki listy lektur zamieszczonej w podstawie programowej. Z jednej strony proponowani są konkretni pisarze, konkretne utwory literackie, z drugiej zaś pozostawia się ogromny margines swobody dla wyboru nauczyciela i uczniów. Poezję współczesną otwiera twórczość Tadeusza Różewicza. Przełom 1956 roku zaznaczony zostaje debiutem Zbigniewa Herberta, Mirona Białoszewskiego oraz redebiutem Wisławy Szymborskiej. Na liście lektur znalazła się także poezja nowofalowa Ewy Lipskiej, Adama Zagajewskiego, Stanisława Barańczaka. W kręgu poetyckich wyborów dotyczących literatury bezpośrednio po 1956 roku powinien pojawić się Stanisław Grochowiak (1934 – 1976). Zjawiskiem wartym wyboru jest również późna poezja wielkich mistrzów literatury polskiej. Olimpijczykom naszej literatury muszą towarzyszyć zjawiska najnowsze. Wśród współczesnych zjawisk poetyckich należałoby wyróżnić twórców urodzonych po 1960 roku, a więc pokolenie „brulionu”. Najnowsza proza polska reprezentowana jest w gimnazjum poprzez nazwiska Stanisława Lema, Sławomira Mrożka, Ryszarda Kapuścińskiego, Andrzeja Sapkowskiego, twórców literatury popularnej (m.in. Małgorzaty Musierowicz). Podstawa programowa zakresu podstawowego liceum nie dodaje zbyt wielu innych pisarzy. Zostaną na listę lektur wpisani: Julian Stryjkowski jako autor Austerii, Stanisław Lem Solaris, Gustaw Herling-Grudziński jako autor Innego świata, Tadeusz Konwicki jako autor Kroniki wypadków miłosnych oraz Hanna Krall jako autorka Zdążyć przed Panem Bogiem oraz Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem. Powojenna literatura emigracyjna zostaje wzbogacona wybranym opowiadaniem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz prozą Józefa Mackiewicza. W zestawie lektur odnoszących się do zjawisk krajowych przywołany zostaje Andrzej Kuśniewicz, Wiesław Myśliwski i Marek Nowakowski. Młodsze pokolenie prozaików jest reprezentowane przez Jerzego Pilcha, Olgę Tokarczuk, Stefana Chwina i Pawła Huellego. Polska dwudziestowieczna eseistyka wyznaczana jest w podstawie programowej poprzez nazwiska pisarzy krajowych i emigracyjnych: Jerzego Stempowskiego, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Jarosława Marka Rymkiewicza. Wydaje się, że dwóch autorów powinno być wyróżnionych osobnymi wyborami: Miłosz i Herbert. Tekstom eseistycznym towarzyszą także w wyborze lektury ważnych dzienników polskich XX wieku: Marii Dąbrowskiej, Zofii Nałkowskiej, Jarosława Iwaszkiewicza, Witolda Gombrowicza. Tę listę można by znacznie rozszerzyć, wprowadzając nawet niewielkie fragmenty współcześnie wydawanych dzienników: obok wspomnianego już Jarosława Iwaszkiewicza, Mirona Białoszewskiego Tajny dziennik (2012), Sławomira Mrożka Dziennik 1962-1969 (2011), Anny Kowalskiej Dzienniki 1927-1969 (2008). SŁOWA KLUCZOWE: literatura współczesna, literatura polska, język polski, kanon, edukacja, podstawa programowa, nagroda Nike

ABSTRAKT: Praca w wielu tworzywach, technikach i materiałach jest w przypadku małżeństwa Stefana i Franciszki Themersonów wypróbowywaniem wciąż nowych dziedzin sztuki – od rysunku, malarstwa, typografii, poezji, prozy poprzez dramat, operę, fotografię, film, scenografię po komiks i literaturę dziecięcą oraz ilustrację książkową, sztukę książki. Najczęściej ogromna ilość tworzyw współistnieje w jednym dziele, a jedyną kategorią, w którą da się ująć tę wszechstronną twórczość wymykającą się kategoryzacjom, są intermedia. Dick Higgins, neoawangardowy artysta, kompozytor, poeta, wydawca, członek grupy Fluxus, określał tym mianem wszelkie formy artystyczne nie mieszczące się w ciasnych – choć do przesady czystych i schludnych – teoretycznych szufladkach literackości, teatralności, muzyczności, filmowości czy plastyczności. W przypadku Stefana Themersona – wybitnego przedstawiciela sztuki intermediów – na uwagę zasługuje afirmatywna postawa wobec tego, co marginalne, inne. Tworzenie sztuki eksperymentalnej, pogranicznej i kwitnącej na pograniczach dziedzin sztuki i mediów odpowiada tu postawie szacunku dla form zaskakujących, czasem nawet ekscentrycznych, dziwnych. Intermedialność twórczości Themersona wyraża więc pewien sposób myślenia, nie tylko o sztuce, ale i o świecie. Artysta sytuuje swoje dzieła w przestrzeniach między wieloma mediami słowa, obrazu, dźwięku. Ta cecha również każe uznawać twórczość Themersonów za zjawisko wciąż aktualne. Ich postawa wobec nowych wtedy jeszcze mediów: filmu czy bardziej już powszechnej fotografii, polegała na takim ich wykorzystaniu, żeby łączyć w jedną całość heterogeniczne materiały: język, muzykę i obraz. Themersonowie sięgnęli zatem po nowe media, nie zachłysnęli się jednak ślepo ich możliwościami, lecz uczynili z nich środki artystycznego wyrazu, zaczęli w nich tworzyć oryginalne dzieła, „tworzyć widzenia”, poszerzać świadomość wzrokową, obszary percepcji i sposoby widzenia, które stawały się w tej sztuce jednocześnie wieloma sposobami oglądania i interpretowania rzeczywistości. Zgodnie z themersonowską koncepcją Poezji Semantycznej walczyli o nieoddalanie słów od rzeczywistości. To właśnie sztuka miała być enklawą języka niefałszującego świata. SŁOWA KLUCZOWE: Franciszka Themerson, Stefan Themerson, intermedia, eksperyment, awangarda, poezja semantyczna

ABSTRAKT: Gabriela Zapolska wędrowała przez życie w sensie dosłownym i przenośnym. Jej peregrynacje miały wiele przyczyn, różny przebieg i czasem nieoczekiwane konsekwencje. Niekiedy pisarka uciekała przed konwenansami, rodziną i kłamstwem. Podróżowała także za chlebem aktorskim – po szlakach wędrownych teatrów. W poszukiwaniu wielkiego sukcesu aktorskiego na scenie wędrowała między Paryżem, Warszawą, Krakowem i Lwowem. Odbywała także podróże edukacyjne, jak pięcioletnia wyprawa do Francji, studia teatralne u Talbota i Antoine’a, lekcje u aktorki Marie Samary. Wymiar edukacyjny miały także niekiedy podróże wakacyjne, jak ta do Bretanii, która stała się wspaniałą artystyczną wędrówką odkrywczą w świat malarzy nabistów i w świat surowych, egzotycznych, nawet dla Francuzów, pejzaży bretońskich i świat sztuki ludowej tego regionu. Bywały także w życiu Zapolskiej podróże lecznicze do europejskich kurortów: do Reichenhallu, na Lido, do Lucerny, do Zakopanego, Kosowa itp. Osobnym zjawiskiem stały się wyprawy uczuciowe, i metaforyczne, i związane z konkretnymi zmianami adresu – wędrówki od mężczyzny do mężczyzny, które ujawniały tak ważne dla epoki pytania o sens małżeństwa i stabilizacji. Podróże znajdowały odbicie w różnorodnej twórczości Gabrieli Zapolskiej: w jej epistolografii, publicystyce (reportaże i felietony), wzbogacały konstrukcje postaci powieściowych, dostarczały realiów. Korespondencje z Paryża, a szczególnie z wielkiej wystawy światowej roku 1889 zatytułowane Z krainy wróżek ujawniły jej talenty reportera, który żywo reagował na rzeczywistość chwili. Na szczególną uwagę zasługują Listy z Bretanii, która zafascynowała ją swą dziką przyrodą, a także pierwotnością zachowań i bytowania Bretończyków. Podróże, o różnych wymiarach, odbywają także bohaterki prozy Gabrieli Zapolskiej. Przypomnieć wypada powieści: Janka (1895), Jak tęcza (1903) i Sezonowa miłość (1905). SŁOWA KLUCZOWE: Gabriela Zapolska, biografia, powieść, motyw podróży, kultura francuska, Paryż, Bretania, sztuka, teatr

ABSTRAKT: Józef Ignacy Kraszewski współpracował w ciągu swojego życia z wieloma wydawcami, między innymi z Leopoldem Kronenbergiem. Na jego zlecenie odbył podróż po Europie, przygotowując się do objęcia funkcji redaktora „Gazety Codziennej”. W czasie powstania styczniowego pisarz udał się do Drezna, gdzie wspierał polskich emigrantów politycznych i działania powstańcze, pozostając w ciągłym kontakcie z Kronenbergiem. Współpraca zakończyła się jednak wobec groźnego dla interesów wydawcy zaangażowania Kraszewskiego w politykę; w tych okolicznościach Kraszewski zaczął się utrzymywać z pisania, traktując tworzenie powieści historycznych jak pracę. Mimo znacznego pogorszenia życiowej sytuacji, Kraszewski aktywnie wspierał innych polskich pisarzy emigracyjnych. Relacje autora i wydawcy, obserwowane na przykładzie Kraszewskiego, można opisać w kilku płaszczyznach: ideowej, komercyjnej, technicznej (jakość wydania). Problemy współpracy z wydawcami stanowią jeden z istotnych tematów korespondencji w korespondencji pisarza. SŁOWA KLUCZOWE: Józef Ignacy Kraszewski, Leopold Kronenberg, rynek wydawniczy, emigracja postyczniowa, pisarstwo, praca.

ABSTRAKT: W Bibliotece Polskiej w Paryżu znajduje się obszerny rękopis podpisany pseudonimem „Emigrant z Księstwa Poznańskiego”, zatytułowany Dwie rewolucje. Żaden ze słowników pseudonimów polskich pisarzy nie notuje jednak pseudonimu „Emigrant”. Tematem polityczno-filozoficznej rozprawy jest porównanie rewolucji francuskiej z rozbiorami Polski; sytuacja polityczna opisywana jako aktualna każe umieszczać genezę tekstu w okresie po powstaniu listopadowym. Autorstwo, przypisywane na podstawie adnotacji w rękopisie Kazimierzowi Brodzińskiemu, potwierdza publikacja fragmentów w artykule Aleksandra Łuckiego z roku 1910, nie odnotowuje go natomiast Nowy Korbut, nie też ujmują wydania tekstów Brodzińskiego. Lokalizując powstanie tekstu w biografii Kazimierza Brodzińskiego konstatujemy, że tekst nie został napisany na emigracji; pseudonim „Emigrant” miał na celu zmylenie cenzury. SŁOWA KLUCZOWE: Kazimierz Brodziński, powstanie listopadowe, pseudonim, emigracja, Biblioteka Polska w Paryżu.

ABSTRAKT: Książka Bogdana Owczarka Poetyka powieści niefabularnej, opublikowana w roku 1999, była kilkakrotnie recenzowana i często cytowana. Artykuł zawiera wybór odwołań do tej pozycji w różnych kontekstach badawczych. Książka poświęcona jest polskiej prozie po roku 1956; niefabularność zdefiniowana w niej została jako jeden z możliwych przypadków opowiadania, w opozycji do prozy fabularnej składający się z niezakończonych ciągów zdarzeniowych, a w opozycji do prozy afabularnej prezentujący warstwę zdarzeniową. Bogdan Owczarek dokonał typologii polskiej prozy niefabularnej, dzieląc ją na introspekcyjną, dyskursywną i serialną. Ostatnia część książki zawiera projekt badań narratologicznych, przezwyciężających dziedzictwo strukturalno-semiotyczne. Recenzenci książki podkreślali jej ponadgenologiczny charakter i traktowali ją jak ważny głos w sporze o reprezentację. Artykuł analizuje trzy odwołania do książki Poetyka powieści niefabularnej, w kontekście badań nad autobiografizmem, autotematyzmem i narracją powieści historycznej. SŁOWA KLUCZOWE: Bogdan Owczarek, niefabularność, powieść, reprezentacja, Arystoteles, semiotyka, poststrukturalizm, historia, dyskurs, autotematyzm, autobiografizm, filozofia historii, dokument, fikcja.

ABSTRAKT: Artykuł dotyczy filmu Ariego Folmana Kongres, zainspirowanego opowiadaniem Stanisława Lema Kongres futurologiczny. Powieści Lema były już ekranizowane (np. Solaris w 1972 i 2002); na podstawie dotychczasowych adaptacji można uznać twórczość polskiego pisarza za trudną, choć ciekawą inspirację narracji filmowej. Kongres Folmana charakteryzuje się swobodnym podejściem do literackiego pierwowzoru: bohaterką staje się aktorka, akcja zostaje umieszczona w środowisku ludzi filmu, pojawiają się wątki metafikcyjne. Kino jako sztuka posuwająca się coraz dalej w kreowaniu iluzji zostaje przedstawione jako swoisty wzór kultury skłaniającej do całkowitego zerwania poznawczych więzi z rzeczywistością. SŁOWA KLUCZOWE: Stanisław Lem, Ari Folman, solipsyzm, adaptacja, film, fantastyka naukowa

ABSTRAKT: Praca jest praktyką kulturową decydującą o społecznym usytuowaniu osoby, wartością kluczową dla wielu systemów filozoficznych i religijnych. Na przełomie XX i XXI wieku doszło do przewartościowania pracy (hasło świat bez robotników). Zmiany obrazu pracy, rozmycie jej granic i jakości są związane z rozwojem technologii informatycznych, których następstwem jest zatarcie różnic miedzy produkcją, informacją i rozrywką. Artykuł ma na celu rekonstrukcję antropologicznych sensów semantycznego aspektu „pracy” na podstawie słowników języka polskiego. Wykorzystywane w artykule strategie badawcze łączą koncepcje semantyki historycznej, „wyobrażeń społecznych” i hipotezy językowego obrazu świata. Analiza słownikowa sięga zasobu leksykalnego polszczyzny szesnastowiecznej; analizowane źródła potwierdzają pozytywne, nacechowane moralizatorsko konotacje pracy w kulturze renesansu. W Słowniku Lindego hasło „praca” nie jest zbyt rozbudowane, więcej materiału zawierają natomiast hasła „pracować” i „robota”; analizowany materiał leksykalny wskazuje na kształtowanie się w XVIII wieku wczesnoprzemysłowego rozumienia pracy. W Słowniku języka polskiego (tzw. „warszawskim”) światopoglądową dominantą pojęcia „pracy” (w materiale leksykalnym pochodzącym z wieku XIX) jest utylitaryzm, w Słowniku Doroszewskiego natomiast praca coraz wyraźniej wpisuje się w konteksty polityczne. Analiza hasła „praca” w Praktycznym słowniku języka polskiego Zgółkowej pozwala dostrzec zjawiska charakterystyczne dla polszczyzny najnowszej: pojęcie pracy podlega w niej różnorodnym kategoryzacjom ze względu na jej typ, obszar, organizację i technologię; ponadto „praca” jest kategorią różnicującą społeczeństwo. Obraz pracy jako praktyki kulturowej wyłaniający się ze Słownika Zgółkowej nie potwierdza jeszcze diagnoz „końca pracy”, przeciwnie, świadczy o jej dużej społecznej doniosłości. SŁOWA KLUCZOWE: praca, kultura polska, językowy obraz świata, semantyka historyczna, słowniki języka polskiego

ABSTRAKT: Tematem artykułu jest historia teoretycznych ujęć imiesłowowego równoważnika zdania oraz ewolucja normy składniowej związanej z tym równoważnikiem. Brak wzorców opisu w gramatyce łacińskiej i w gramatykach języków zachodnioeuropejskich sprawił, że polski imiesłów nastręczył autorom dawnych gramatyk wiele trudności. Onufry Kopczyński opisywał imiesłów jako formę wypowiedzenia eliptycznego, posługując się pojęciem wyrzutni. Jakubowicz i Muczkowski, opisując imiesłowy w kontekście składni rządu, omawiali także jako pierwsi warunki poprawności ich użycia. W latach czterdziestych XIX wieku opracowano teorię zdań skróconych, w ramach której wypowiedzenia z imiesłowem były traktowane jako efekt transformacji zdań podrzędnych, od lat sześćdziesiątych autorzy gramatyk, idąc za ustaleniami Małeckiego, używali pojęcia zwrot imiesłowowy. Wprowadzone przez Krasnowolskiego pojęcie skrótu imiesłowowego funkcjonowało w wielu gramatykach; kontynuacją teorii skrótu stała się znacznie później koncepcja wywodząca się z gramatyki generatywno-transformacyjnej. Przełomem w interpretacji wypowiedzeń z imiesłowami stała się szkolna gramatyka Steina i Zawilińskiego, którzy jako pierwsi wprowadzili pojęcie równoważnika zdania w roku 1907. Myśl tę kontynuuje Łoś i rozwija Klemensiewicz, którego pojęcie z roku 1939 imiesłowowy równoważnik zdania jest obecnie najczęściej używane. SŁOWA KLUCZOWE: imiesłów, równoważnik zdania, składnia, norma, kultura języka, historia języka

ABSTRAKT: Język polonijny występuje w diasporycznych wspólnotach komunikacyjnych w ponad 80 krajach świata, jego wariantami posługuje się ok. 12,5 mln użytkowników. Jego podłoże stanowi polski system językowy, od którego różni się zarówno składem jednostek elementarnych, jak i relacjami między nimi. Jest to kod mieszany, niejednorodny genetycznie, będący wynikiem sytuacji bilingwalnej mowy, kontaktów językowych i interferencji językowych w krajach osiedlenia Polonii. SŁOWA KLUCZOWE: język polonijny, diaspora, bilingwizm, interferencje językowe, system językowy, dialekt, idiolekt.

ABSTRAKT: Badania nad rozwojem języka/mowy dziecka wpisują się w opozycję dwóch konkurencyjnych koncepcji języka: naturalistyczną, uznającą język za biologiczną funkcję organizmu, i antropologiczną, umieszczającą język w kontekście kulturowym i społecznym. Rozwój dziecka jest opisywany albo w perspektywie akwizycji systemu językowego, albo w kontekście charakterystyki zachowań mownych dziecka. Badania Leona Kaczmarka i Pawła Smoczyńskiego, polskich językoznawców analizujących rozwój mowy dziecka na przełomie lat 40. i 50., ukazują przełamywanie się opisanych wyżej tendencji. Poglądy Kaczmarka inspirowane są pracami Jana Baudouina de Courtenay; rozwój mowy w jego pracach jest opisywany w kontekście psychospołecznym. Praca Pawła Smoczyńskiego jest natomiast nierozerwalnie związana z założeniami strukturalizmu, badacz powołuje się wielokrotnie na ustalenia Romana Jakobsona. Koncepcja rozwoju mowy Smoczyńskiego jest ściśle powiązana z teorią fonemu i systemu fonologicznego. SŁOWA KLUCZOWE: rozwój mowy dziecka, fonetyka, artykulacja, fonem, strukturalizm